Konuyla ilgili açıklama yapan Kültür ve Turizm İl Müdürü Hakan Doğanay, “Ani Ören Yeri, İpek Yolu’nun Kafkaslardan Anadolu’ya giriş kapısı ve Anadolu’dan Kafkaslara açılan son kapısıdır. Ani Ören Yeri aksi bulunana kadar yani İpek deniz Yolu bulunana kadar ticaret kenti olarak bilinmekte ve nüfusu o zaman İstanbul’un nüfusuna eşit olduğu ve 200 bin olduğu bilinmektedir. Ören yerimizin 7 kat yerin altında olduğu ve yaşayan şehir adıyla anıldığı bilinmektedir. Ören yerimizde Kültür Bakanlığımız tarafından başlatılan 5 tane restorasyon çalışması vardır.” dedi. 

DÜNYA MİRAS LİSTESİNE GİRİYOR

Ani Ören Yeri’nin Dünya Miras Listesine aday gösterildiğini de belirten Doğanay, “Ani Ören Yerinin surlarıyla birlikte dünya Miras listesine Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından aday gösterildi. Bu sene inşallah eğer gerçekleşirse Ani Ören Yerinin surlarının tamamının projeleri çizilecek ve Dünya Miras Listesine aday gösterilecek. Biz Ani Ören Yerini anlatırken hep şöyle deriz: Ani bir dünyadır ama dünya bir Ani değildir. Ani hakikaten dünyadaki bütün evrensel kültürlerin yaşadığı, birleştiği, kaynaştığı bir şehirdir. Ticaret kentleri ve Ören yerleri bir çok evrensel dinin, evrensel görüşün ir araya geldiği bir şehir olarak bilinmektedir. Ören yerleri de buna en güzel örneklerdir. Bir aks üzerinde 3 tane dini mabet vardır. Bu akslar arasındaki mesafede 500’er metredir. Temelden tavana Ebul Menhuçer Camii, hemen arkasında en büyük ibadethane olan Büyük Katedral onun hemen arkasında da Aziz Pirikç Kilisesi. Yani bir aks üzerinde 3 dini mabet. Ani çok dinli bir şehirmiş. Onun için evrensel değerler dünyanındır, herkesindir. Onun için buraya sahip çıkmalıyız, korumalıyız. Ani yeterince şu anda tanınmadı ama inşallah Dünya Miras listesine alındıktan sonra da hak ettiği yere kavuşacaktır.” diye konuştu. 

ERMENİLER ARTIK DİNAMİTLE TAŞ KIRAMIYOR

Doğanay, 2006 yılına kadar Ani’de Ermenistan tarafındaki taş ocağında dinamitle taş kırıldığını fakat girişimler sonucu bunun durdurulduğunu da belirterek, “Başbakanımızın ve Kültür ve turizm bakanlığımızın yazışmaları sonucu Dünya Miras listesine aday olan ve evrensel değerleri taşıyan ören yerlerindeki eserlerin yıpranmaması için taş ocağında dinamit çalışması kaldırıldı. Artık buradaki taş kırma işlemi dinamit kullanılmadan yapılıyor.” şeklinde konuştu. 

KAZI ÇALIŞMALARI 2 YIL ARADAN SONRA BU YIL HAZİRAN’DA BAŞLIYOR

Kazı çalışmalarının 2 yıl aradan sonra bu yıl Haziran ayında start alacağını da duyuran Doğanay, şöyle konuştu:

“2 yıldır Ani’de kazı çalışması yapılamıyordu. Marmara Üniversitesi’nin arkeologu Yaşar Çoruhlu ile Bakanlığımız arasında bir pürüz çıktı. Yaşar Çoruhlu’nun kazı başkanlığı elinden alındı. Doğal olarak da Ani’ye bir kazı başkanı atanması gerekiyordu ama şu anda henüz kazı başkanı atanmadı fakat bir isim üzerinde mutabık kılındığı söyleniyor. Fakat bize resmi bir bildiri yapılmadı. Ama 2 hafta önce Sayın Valimiz Ahmet Kara’nın talimatlarıyla Ankara’ya seyahatim olmuştu. Oradaki ikili görüşmelerimizde bu sene kazı çalışmaları başlayacak. Aziz Pirikiç Kilisesinin hem yüzey kazısı yapılacak hem de olduğu gibi koruması yapılacak. Aynı zamanda bir yıl boyunca çatlaklarını izlemek için termodinamik ölçü aletleri konulacak. Bu da Dünya Anıtlar Fonu tarafından yapılacak. Böylelikle Türkiye’de bir ilki de başarmış olacağız inşallah. Bu sene Haziran ayında Aziz Pirikiç kilisesi’nde kazıya başlanacak. Firma da ihalesini aldı geldi bizimle görüştü. Haziran ayının ortalarında gelip iskelesini kuracak.”

ANİ ÖRENYERİ

Dörtgen ve daire planlı çok sayıda burçla güçlendirilmiş Ani surlarının uzunluğu 4 bin 500 metre, yüksekliği ise 8 metre kadar. üzerinde kükreyen bir aslan kabartması ve Manuçehr tarafından koydurulan kitabenin bulunduğu Orta Kapı (Aslanlı Kapı) yedi girişi bulunan kentin görkemli kapılarından biri. Kuzeyde ki bu kapının sağında, iki dairesel planlı burç ile korunan Çifte Beden Kapısı (Kars Kapısı), solunda ise taştan satranç tahtası bezemeli Hıdırellez Kapısı yer alır.

Acemoğlu ve Mığmığ deresi (Tatrcık) Kapıları doğuya, Arpaçay’a açılır. Arpaçay yönüne açılan bir diğeri de Divin Kapısı’dır. Arpaçay’ın karşı kıyısına ulaşan eski kervan yolu (İpek Yolu) buradaki köprüden Divin Kapısına ulaşı-yordu. Suyolu kapısı ise, kentin batıya açılan tek kapısıdır. Türkiye Ermenistan sınırını oluşturan Arpa Çay aynı zamanda Ani’yi de doğudan sınırlıyor. Arpa Çay ve Alacasu vadilerine hakim yüksek bir kayalık üzerinde kurulan kentin en yüksek kesiminde ilk kez Urartuların yerleştiği iç kale bulunuyor.

Şeddadoğullarından Ebul Şüca Manuçehr tarafından 1072 yılında yaptırılan bu üç nefli caminin özellikle tavanı zengin Selçuklu motifleri ile süslüdür. Caminin gözcü kulesi olarakta kullanılan 99 basamaklı minaresi Ani’nin çağlarboyu süren önemli konumuna işaret ediyor. Bir zamanlar uzun kervanların, çan sesleri arasında aylarca gece gündüz ilerlediği İpek yolu üzerinde ki 100 bin nüfuslu Krallar Diyarı Ani’de şimdi hüzün hakim.

Ani’nin çağlar boyunca mesken olarak kullanılmasının iki önemli nedeni var. Birincisi güvenlik ki; Ani güneydoğusundan geçen Arpa Çay ve Vadisi, kuzeybatısındaki Alacasu ve Vadisi ile doğal olarak korunan bir platoda yer alıyor. İkinci önemli nedeni ise; Şehrin su gereksinimini, debisi yüksek olan Arpa Çay’ın karşılaması.

Ani Şehri Kars’ın 44 kilometre doğusunda Ocaklı köyü bitişiğinde. Aras Nehri’nin Arpa Çay kolu kıyısında ki Ani’nin kuzeydoğusunda Tatarcık, batısında Bostanlar deresi akıyor. Harebelerin bulunduğu yerde Arpa Çay, Türkiye ile Ermenistan’ı bir birinde ayırıyor.

Kayalık üzerinde yükselen konumu, sokakları, çarşıları ve bitişik evleriyle en iyi zamanlarındaki, Byzantion’u andırıyor. Ani bir gün tarihin gizleri altında gömülen tüm şehirler gibi, savaşlarla, ekonomik çalkantıların öldürücü darbeleriyle, ulusal ve dinsel ayrımcılığın yok ediciliği ile ölesiye yıprandığı zamanlar. Görünür de kederli bir ölüm sessizliğinde ki Ani, aynı zamanda şimdi onlarca uygarlıktan kalan bin bir çeşit ses ve dokuyla yaşıyor.

90’larda yaşanan Ermenistan depremi ile ağır hasar gören Büyük Katedral ile örenyerindeki bir başka yapı olan Aziz Prkicth veya diğer adıyla Keçel kilisesi’de Yıldırım düşmesiyle yarısını kaybetmiş olan Keçeli kilisesinin bu görünümü, insana hem direnme gücünü hem de derin bir hüznü hatırlatıyor. Şimdi bir mezarlık sessizliğine hakim olan, öncesinde ise bir din şehri olan Ani; Kordoba, Bagrat, Byzantion gibi krallılara asırlarca beşiklik etmiş kozmopolit bir metropol aslında. Bunu şehrin göbeğinde kurulan büyük Pazar yerlerinden anlamakta mümkün. Ortaçağın en büyük ticaret merkezi olduğu düşünüldüğünde metropol tanımlamasının yerinde olduğu yadsınılamaz bir gerçek olarak çıkıyor karşımıza.

Ani bir dünya ama dünya bir Ani değil” denilmiş vakti zamanında. Ani’nin böylesine onurlandırılmasının nedeni ise yüzyıllar boyunca değişik ulus ve dinleri bünyesinde toplamasından gelen çok kültürlülüğü. Türkler, Gürcüler ve Ermeniler bir orkestranın enstrümanları gibi uyum içinde İnternetayı başarabilmişler. Günümüzün tahammülsüz dünyası düşünüldüğünde, binlerce yıldan beri yan yana duran cami, kilise ve zerdüşt tapınağı insanı fazlasıyla şaşırtıyor. Bu yanıyla Ani saygıyı fazlasıyla hak ediyor.

Kalıntıları görülen yapıların büyük çoğunluğu İ.S. 8 ile 13. Yüzyıllar arasında yapılmış. Aynı dönemde Ani, sanat ve ekonomi yönünden de altın yıllarını yaşamış, adeta kültürel bir Rönesans’a sahne olmuş. “Binbir kiliseli şehir” adıyla anılan Ani’nin, Venedik Avrupa’sını andırdığını söyleyenler hiçte haksız değiller.

Şehrin ticari açıdan adeta bugünün İstanbul’u kadar gelişmiş olmasını sağlayan şey ise, İpek Yolu’nun kuzey kanadından Arpa Çay üzerinde köprü durumunda olmasıydı. Ayrıca İpek Yolu’nun güney kanadının Bagrat yönetimi ile Cenevizliler arasında süren savaşlar yüzünden güvensiz olması nedeni ile kervanlar Ani’den geçiyordu. Bu durum şehrin refahına büyük katkıda bulunuyordu.

Bagratlı krallar II. Smbat ve I. Gagik döneminde şehir surları onarılıp geliştiriliyor, bir çok kilise inşa ediliyor. Bir çok kilisenin imarı tamamlanıyor ve inanılır gibi değil, şehrin nüfusu yüz bine ulaşıyor. Ani çevresinde yaşıyan yakın köylülere sorarsanız bu nüfusun en az yarım milyon olduğu söyleyenler dahi var. Bagratlı krallarla Ani altın çağını yaşarken “Kırk kapılı ve bin bir kiliseli Şehir” olarak anılmaya başlıyor.

Tarih kitaplarında “Ehil olmayan kişilerin denetimine kaldı”ğı söylenen Ani’de taht kavgaları başlıyor ve başa geçen III. Hovhannes Smbat şehiri Bizans’a satıyor, Yıl 1035. Şehir halkından gizli olarak yapılan bu “satış” tepki ile karşılanıyor ve sur duvarlarının önünde binlerce kişinin öldüğü bir savaştan sonra şehir yeniden bağımsızlığını sürdürüyor.

Sultan Alparslan tarafından 1064 yılında 25 günlük bir kuşatmadan sonra fethedilen Ani, Anadolu’da Türklerin ilk ele geçirdiği şehir unvanını alıyor. Alparslan şehir yönetimini bir Türk boyu olan Şeddadilere veriyor. Depremde tahrip olan şehir tepeden tırnağa onarılıyor ve ikinci bir yükseliş yaşıyor adeta. Şehir Malazgirt Savaşı’ndan yedi yıl önce ele geçirildiği için, hazırlık safhası ve geri karakol olma özelliği ile Malazgirt Zaferi’ne büyük katkıda bulunuyor.

Moğollar tarafından 1239 yılında istila edilen ve yakılıp yıkılarak talan edilen Ani’ye, son darbeyi ise tabiat vuruyor. Büyük bir deprem 1319 yılında şehri yaşanmaz hale getiriyor. Her ne kadar ufak bir yerleşim yeri olarak kullanılmaya devam edilse de, terk edilmiş bir şehir görünümünden bir daha kurtulamıyor Ani. Görkemli şehir, harabelere çeviren bir başka, belki de en önemli neden ise; İpek Yolu’nun önemini kaybetmiş olması.

93 Harbi olarak bilinen Osmanlı-Rus savaşları’nda 40 yıl Ruslar’ın hakimiyetinde kalan bölge; St. Petersburg Çarlık Üniversitesi’nden Prof. Marr tarafından 250 kişilik bir grup ile şehirde kazı yapılıyor ve ne yazık ki, taşınabilir bütün eserler ve bir çok fresk Rusya’ya götürülüyor.

Ani’nin öyküsü bununla da bitmiyor. Ani bütün bu tarihinin altında birde yar altı şehri saklıyor. Halk buraya “Gider-Gelmez” diyor. Giriş Resimli Kilise’nin hemen güneydoğusundaki anakayanın altında bulunuyor. 100 metrekarelik bir çok odadan meydana gelen bu “yer altı şehri” hem saklanma yeri hem de devesa bir kiler olarak kullanılmış vaktinde. Şimdi tekrar eski günlerini dönmeyi bekleyen Ani sanki Yunanlı ozan Kavafis’in “Kent” adlı şiirinde ki dizeleriyle sesleniyor bize;

“Yeni bir ülke bulamazsın, başka bir deniz bulamazsın. Bu kent arkandan gelecektir. Sen aynı sokaklarda dolaşacaksın. Aynı mahallede kocayacaksın. Aynı evlerde kır düşecek saçlarına. Dönüp dolaşıp bu kente geleceksin sonunda. Başka şey umma!”