III. Sultan Murad'ın dedesi Kanuni’nin dileğini yerine getirmek için Doğu Seferleri'nin ikinci yılında 100 bin kişilik ordu ile Kars Kalesi ve şehrinin imarına Şark Serdarı Mustafa Lala Paşa’ya ferman göndermiştir. Nisan 1579’da 55.000 yükümlü işçi; kireç, taş ve demir ile ahşap işleri yapmaya başlamış. Kars Kalesi’nin taşları ayıklanmış, kayabaşı ve Dereiçi mevkiindeki taş ocaklarından taş çıkarılıp yontulmuş, iskele ve hatıl için gerekli malzemeler temin edilmiş, kireç kuyuları hazırlanmıştır.
5 Temmuz 1579'da Erzurum’dan hareket eden ordu, Deveboynu Şehitlikte konakladıktan sonra İstanbul’dan ve Trabzon’dan gelecek olan yük hayvanları ve ustalar ile yapı aletlerini almak için bir hafta beklediler. 13 Temmuz'da buradan hareket ederek söğütlü - Hasankale Çoban Köprüsü - Sanamer - Tumadamı - Döşkaya - Kümbetli konaklarından sonra 26 Temmuz 1579 Kars Kalesi önünde Pazartesi günü kurbanlar kesilerek yedi koldan yapı işine başlanmıştır.
Serdar Lala Paşa komutasındaki paşalar şunlardır :
1.Cafer Paşa. Kütahya Beylerbeyi
2.Şam Veziri Beylerbeyi Tavıl (Uzun) Mehmet Paşazade Hasan Paşa.
3.Belanlı Ali Paşa.
4.Rumeli Paşası Mahmut Paşa. (Kalenin ilk kitabesini bulmuş üzerinde Arapça celi hatla yazılmış olduğu ve Kerimeddin Kızı Tacünnüsa Begüm)
5.Temur Paşa.(Van Beylerbeyi)
6.Behram Paşa ( Erzurum Beylerbeyi)
7-Maraş Beylerbeyi Mustafa Paşa
Ayrıca Basra'dan ayrılıp gelen Rıdvan Lahsa’dan Mazul Ahmed Paşalar. Üç ay içerisinde yeni bir eyalet merkezi inşa edilerek Kars Şehri ve Kalesi, bir Osmanlı imar harikası olarak 50.000 ahali 100.000 Anadolu Çerisi'nin alın teri ile ortaya çıkarılmıştır. O zaman dört yüz top arabası, bu arabalar zincirlerle birbirine bağlanmış bir duvar gibi ihata edilmiş ile beş bin yeni çeri Dış Kale'nin Güneyinde Serdar’ın Otağı ortaya alınmış olarak çalışıyor ve çalışanları yakından koruyordu. Van Beylerbeyi Hüsrev Paşa da sınırda hazır beklemekte Kars imarı sırasında İranlılar'ın herhangi bir saldırı durumunda Tebriz, yöresi ve Aras boylarını vurmak üzere hazır beklemekte idi. 22 Ekim'de Ramazanın 1. günü Serdar Lala Paşa Kars’tan Ayrılmıştır”. 88 Günde Kars’ı yeniden imar eden Serdar Lala Mustafa Paşa'yı 439 sene sonra Kars’ta bir çeşme ile andık. Bu çeşmenin mimarı Kars Valisi Rahmi Doğan’a teşekkür ederim.
Kars imarını anlatan ve Padişah’a sunulan Şehinşahname, Mustafa Lala Paşa sur dışında çadırda ikamet etmekte, askerler tarafından korunmakta.
5 Kasım 2016'da yapılan Erzurum Lala Mustafa Paşa Camii önündeki çeşme.
Kars Evliya Camii Batı önünde Vali Rahmi Doğan tarafından yaptırılan Lala Mustafa Paşa Çeşmesi.
Kaynakça :
1-Tarihi Osman Paşa, Yunus Zeyrek, Kültür Bakanlığı Yayınları, 2- 6 -15 Neyir Matbaacılık Ankara 2001, Sayfa 60
2-Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi, M.Fahrettin Kırzıoğlu.